•
آموزش تابآوری: رویکردی مبتنی بر شواهد برای ارتقاء سلامت روان و سازگاریفهرست عناوین این مطلب [نمایش]
آموزش تابآوری: رویکردی مبتنی بر شواهد برای ارتقاء سلامت روان و سازگاری
پژوهشی از دکتر جواد طلسچی یکتا: بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران
مقدمه: درک تابآوری و اهمیت آموزش آن
تابآوری، در هسته خود، به توانایی افراد، گروه‌ها یا سیستم‌ها برای سازگاری مثبت و بازیابی از ناملایمات، آسیب‌ها، تهدیدها، یا منابع قابل توجه استرس اشاره دارد.1 این مفهوم فراتر از صرفاً “بازگشت به حالت اولیه” است و شامل ظرفیت “مقاومت، سازگاری و شکوفایی” در مواجهه با چالش‌ها می‌شود.1 درک عمیق این مفهوم و اهمیت آموزش آن، برای ارتقاء سلامت روان و توانمندسازی افراد در جامعه مدرن ضروری است.
تعاریف چندوجهی تابآوری از دیدگاه‌های روانشناسی و سایر حوزه‌ها
مفهوم تابآوری در طول دهه‌های اخیر به طور قابل توجهی تکامل یافته و از دیدگاه‌های مختلفی تعریف شده است. از منظر روانشناختی فردی، تابآوری اغلب به عنوان فرآیندی پویا تعریف می‌شود که شامل سازگاری مثبت در بستر ناملایمات قابل توجه است.1 انجمن روانشناسی آمریکا (APA) آن را “توانایی انسان برای انطباق در مواجهه با فاجعه، تروما، ناملایمات، سختی‌ها و استرس‌زاهای مداوم زندگی” می‌داند.2
این دیدگاه بر ویژگی‌های شخصی و رفتارهایی مانند حفظ روابط خوب، خوش‌بینی، حفظ دیدگاه، تعیین هدف و خودباوری تأکید دارد.2 این تأکید بر جنبه‌های قابل تغییر و قابل یادگیری تابآوری، از یک مفهوم ثابت و ذاتی به سوی یک ظرفیت پویا و قابل پرورش حرکت می‌کند که امکان مداخلات هدفمند را فراهم می‌آورد.
فراتر از سطح فردی، تابآوری در سیستم‌های پیچیده‌تر مانند اکوسیستم‌ها و جوامع نیز بررسی می‌شود.1 در این چارچوب، تابآوری به ظرفیت یک سیستم برای جذب اختلال، سازماندهی مجدد و حفظ عملکرد، ساختار و هویت اصلی خود در حین تغییر اشاره دارد.1 این دیدگاه نشان می‌دهد که تابآوری تنها یک ویژگی فردی نیست، بلکه یک پدیده چندبعدی است که در سطوح مختلف بیولوژیکی، روانشناختی، اجتماعی-فرهنگی و سیستمی عمل می‌کند.1 این ماهیت چندوجهی به این معنی است که رویکردهای “یک‌اندازه برای همه” در آموزش تابآوری ممکن است مؤثر نباشند و برنامه‌ها باید متناسب با زمینه و حساسیت‌های فرهنگی طراحی شوند.4
همچنین، تابآوری نه تنها به “بازگشت به حالت اولیه” کمک می‌کند، بلکه افراد را قادر می‌سازد تا از تجربیات دشوار “رشد کرده و شکوفا شوند” و برای چالش‌های آینده آماده‌تر باشند.4 این ظرفیت تحول‌آفرین، تابآوری را به ابزاری برای توسعه مثبت و نه صرفاً بقا تبدیل می‌کند.
جدول 1: تعاریف کلیدی تابآوری از دیدگاه‌های مختلف
| تعریف‌کننده/منبع | تعریف/تمرکز اصلی |
| مایکل راتِر (1985) | توانایی بازگشت از چالش‌ها و دشواری‌های پیش‌بینی نشده زندگی، فراهم آوردن محافظت روانی در برابر اختلالات عاطفی و روانی.1 |
| انجمن روانشناسی آمریکا (APA, 2022) | فرآیند سازگاری خوب در مواجهه با ناملایمات، تروما، تراژدی، تهدیدها یا منابع قابل توجه استرس.1 |
| هولینگ، سی. اس. (1973) | معیاری برای پایداری سیستم‌ها و توانایی آن‌ها در جذب تغییر و اختلال ضمن حفظ روابط یکسان بین جمعیت‌ها یا متغیرهای حالت.1 |
| ورنر، ای. ای. (1989) | در روانشناسی رشد، توانایی بازیابی از ناملایمات، تروما، تراژدی، تهدیدها یا منابع قابل توجه استرس.1 |
| لوثار، اس. اس. و همکاران (2000) | فرآیندی پویا که شامل سازگاری مثبت در بستر ناملایمات قابل توجه است.1 |
| فولکه، سی. (2006) | ظرفیت یک سیستم برای جذب اختلال و سازماندهی مجدد در حین تغییر به گونه‌ای که همچنان عملکرد، ساختار، هویت و بازخورد اصلی خود را حفظ کند.1 |
| کمپین “مسیر به سوی تابآوری” APA (2002) | توانایی انسان برای انطباق در مواجهه با فاجعه، تروما، ناملایمات، سختی‌ها و استرس‌زاهای مداوم زندگی؛ مفهومی چندبعدی و نه یکپارچه.2 |
| اونگار (2008) | تأکید بر اهمیت عوامل اجتماعی و فرهنگی در شکل‌دهی فرآیندهای تابآوری.1 |
اهمیت تابآوری در مواجهه با چالش‌ها و ناملایمات زندگی
تابآوری به عنوان یک سپر محافظ عمل می‌کند و افراد را در برابر اختلالات عاطفی و روانی محافظت می‌کند.1 تحقیقات نشان می‌دهد که سطوح بالاتر تابآوری با کاهش اضطراب، پریشانی روانشناختی و علائم افسردگی مرتبط است.3 به عنوان مثال، پرستاران بخش مراقبت‌های ویژه با تابآوری بالا، کمتر دچار علائم اضطراب، افسردگی و سندرم فرسودگی شغلی (BOS) می‌شوند.12
این ارتباط قوی بین تابآوری و سلامت روان نشان می‌دهد که تقویت تابآوری نه تنها یک ابزار درمانی، بلکه یک استراتژی پیشگیرانه حیاتی برای ارتقاء سلامت عمومی است. این رویکرد، تمرکز را از صرفاً رفع مشکلات موجود به سمت ساختن نقاط قوت و توانمندی‌ها تغییر می‌دهد، که پیامدهای گسترده‌ای برای سلامت عمومی دارد.
تابآوری نه تنها به افراد کمک می‌کند تا از ناملایمات عبور کنند، بلکه توانایی شکوفایی در مواجهه با چالش‌ها را نیز فراهم می‌آورد.12 این امر شامل بهبود مهارت‌های مقابله‌ای، افزایش کیفیت زندگی 13 و حتی ارتقاء عملکرد تحصیلی می‌شود.9 توانایی فرد برای مقابله مؤثر با استرس‌زاها به شدت تحت تأثیر سطح تابآوری او و نوع راهبردهای مقابله‌ای است که به کار می‌گیرد.10
افراد با تابآوری بالا تمایل بیشتری به استفاده از راهبردهای مقابله‌ای مسئله‌محور (مانند حل مسئله و بازسازی مثبت) دارند که به کاهش اضطراب و افسردگی کمک می‌کند.10 این نشان می‌دهد که آموزش تابآوری با آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سازگار، افراد را برای مواجهه با چالش‌های آینده توانمند می‌سازد.
نیاز به افزایش تابآوری در جامعه، به ویژه پس از رویدادهای استرس‌زا، مشهود است. برای مثال، کمپین “مسیر به سوی تابآوری” انجمن روانشناسی آمریکا که پس از حملات 11 سپتامبر 2001 راه‌اندازی شد، نشان‌دهنده نیاز عمومی به افزایش تابآوری در مواجهه با حس مزمن استرس و عدم قطعیت است.2 این ابتکارات تأکید می‌کنند که روانشناسان به دلیل تخصصشان، موقعیت منحصربه‌فردی برای آموزش عمومی در مورد تابآوری دارند.2
ضرورت و اهداف آموزش تابآوری
هدف اصلی آموزش تابآوری، پرورش و تقویت ظرفیت‌های درونی (مانند ویژگی‌های روانشناختی و مهارت‌های مقابله‌ای) و بیرونی (مانند شبکه‌های حمایت اجتماعی) در افراد است تا بتوانند به طور مؤثرتری با ناملایمات زندگی روبرو شوند و از آن‌ها عبور کنند.1