بهزیستی و بهزیستن: بازاندیشی در معنای زندگی خوب در جهان امروز

 حسین عباسی اقدم

در جهانی که شاخص‌های توسعه اقتصادی، سطح اشتغال، رفاه اجتماعی و رشد فناوری بیش از هر زمان دیگری پیش‌رفت کرده‌اند، یک پرسش بنیادین هم‌چنان ذهن اندیش‌مندان علوم انسانی را به خود مشغول کرده است: که آیا مردم واقعاً «خوب زندگی می‌کنند»؟

این پرسش ما را به دو مفهوم مهم در ادبیات معاصر علوم اجتماعی و روان‌شناسی هدایت می‌کند: به‌زیستی (well-being) و به‌زیستن (well-living)

در ادبیات علمی، «به‌زیستی» اغلب با شاخص‌هایی چون رضایت از زندگی، سلامت روان، کاهش اضطراب، شادی ذهنی و حمایت اجتماعی سنجیده می‌شود. سازمان‌هایی چون OECD (2023) و سازمان بهداشت جهانی (WHO, 2022) نیز این مؤلفه‌ها را در سنجش کیفیت زنده‌گی شهروندان کشورها به‌کار می‌گیرند. در این نگاه، به‌زیستی حالتی ذهنی و روانی است که افراد در آن احساس رضایت و آرامش دارند. به عبارتی، به‌زیستی نوعی «حس خوب بودن» است، نه الزاماً «خوب بودن» در سطح اخلاقی یا معنوی.

اما در مقابل، مفهوم «به‌زیستن» از بُعد وجودی، اخلاقی و اجتماعی به زنده‌گی نگاه می‌کند. در این روی‌کرد، صرفاً شاد بودن یا رضایت داشتن کافی نیست؛ بل‌که این پرسش مطرح می‌شود که چه‌گونه و چرا زنده‌گی می‌کنیم؟

به‌زیستن یعنی انتخاب سبک زنده‌گی آگاهانه، زنده‌گی معنادار، و مسئولیت‌پذیری نسبت به خود، دیگری و جهان. به همین دلیل، برخی پژوهش‌گران مانند کید و همکاران (2022) پیش‌نهاد می‌کنند که در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی، باید فراتر از شاخص‌های آماری به ابعاد معنایی و اخلاقی کیفیت زندگی نیز توجه شود.

از منظر نظری، این تمایز را می‌توان با رجوع به آثار فیلسوفان و جامعه‌شناسان معاصر نیز به‌تر درک کرد. آمارتیا سن (1999) در نظریه «قابلیت‌ها» تأکید می‌کند که عدالت اجتماعی در گرو توانایی فرد برای انتخاب سبک زندگی دلخواه است، نه صرفاً برخورداری از منابع. از سوی دیگر، شارون بوک‌بیندر و دلگادو (2020) در مطالعات بین‌رشته‌ای خود نشان می‌دهند که «به‌زیستن» نیازمند درک چندبُعدی از انسان است؛ انسانی که تن‌ها مصرف‌کننده منابع یا گیرنده خدمات نیست، بل‌که جویای معنا، ارتباط و خودتحقق‌بخشی است.

در سطح اجتماعی، این تمایز بسیار مهم است. برای مثال، ممکن است فردی از نظر اقتصادی و بهداشت روان در وضعیت مناسبی باشد (بهزیستی بالا)، اما زنده‌گی‌اش فاقد معنا، ارتباطات عمیق یا رضایت اخلاقی باشد (بهزیستن پایین). این همان وضعیتی است که برخی روان‌شناسان از آن به‌عنوان «رنج خاموش طبقه متوسط» یاد می‌کنند؛ مردمانی با رفاه نسبی اما خسته‌گیِ وجودی و ازخودبیگانه‌گی.

به همین ترتیب، بسیاری از سیاست‌گذاران در دهه‌های گذشته تلاش کرده‌اند با افزایش درآمد، خدمات درمانی و آموزش، به‌زیستی شهروندان را ارتقا دهند، اما بدون درک عمیق از معنای زنده‌گی، عدالت فرهنگی و امکان مشارکت اجتماعی، دست‌یابی به جامعه‌ای سالم و انسانی عملاً ناقص باقی مانده است. به تعبیر چارلز تیلور، معنای زندگی در بستر «نظام‌های ارزشی مشترک» معنا می‌یابد، نه صرفاً در رضایت‌های فردی.

در مواجهه با بحران‌ها و بلایای طبیعی، حضور مددکاران اجتماعی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک است.

مددکاری اجتماعی در بحران‌ها و بلایای طبیعی: مرهمی بر زخم‌های پنهان جامعه

بحران‌ها و بلایای طبیعی، همچون زلزله، سیل، آتش‌سوزی‌های گسترده و همه‌گیری‌های بیماری، نه تنها خسارات جانی و مالی بر جای می‌گذارند، بلکه تأثیرات عمیقی بر سلامت روانی، اجتماعی و اقتصادی جوامع آسیب‌دیده دارند.

در چنین شرایطی، مددکاران اجتماعی نقشی حیاتی و اغلب نادیده گرفته شده در مدیریت بحران و حمایت روانی و اجتماعی از آسیب‌دیدگان ایفا می‌کنند. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف نقش مددکاران اجتماعی در دوران بحران می‌پردازد و اهمیت حضور آن‌ها را برای تاب‌آوری جامعه برجسته می‌سازد.

مددکاری اجتماعی: پلی میان فرد و جامعه در بحران

مددکاری اجتماعی حرفه‌ای است که بر یاری رساندن به افراد، خانواده‌ها و جوامع برای غلبه بر مشکلات و بهبود عملکرد اجتماعی آن‌ها تمرکز دارد. در شرایط بحرانی، زمانی که ساختارهای اجتماعی و خدمات عادی مختل می‌شوند، نیاز به این حرفه دوچندان می‌شود. مددکاران اجتماعی با رویکرد جامع‌نگر خود، نه تنها به نیازهای فوری آسیب‌دیدگان پاسخ می‌دهند، بلکه به بازیابی سلامت روان، بازسازی شبکه‌های اجتماعی و توانمندسازی جوامع برای بازگشت به زندگی عادی کمک می‌کنند.

ابعاد نقش مددکاران اجتماعی در مدیریت بحران و بلایا

نقش مددکاران اجتماعی در بحران‌ها را می‌توان در سه فاز اصلی: پیش از بحران (آمادگی)، حین بحران (واکنش)، و پس از بحران (بازیابی)، مورد بررسی قرار داد.

نقش در فاز پیش از بحران (آمادگی)

پیشگیری و آمادگی، کلید کاهش آسیب‌پذیری در برابر بلایاست. مددکاران اجتماعی در این فاز:

• آموزش و آگاه‌سازی جامعه: با برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی، جامعه را در مورد خطرات احتمالی، نحوه واکنش در زمان بحران و مهارت‌های اولیه تاب‌آوری آگاه می‌کنند.
• شناسایی گروه‌های آسیب‌پذیر: گروه‌هایی مانند سالمندان، کودکان، افراد دارای معلولیت، زنان سرپرست خانوار و مهاجران که در زمان بحران آسیب‌پذیری بیشتری دارند را شناسایی کرده و برنامه‌های حمایتی هدفمند برای آن‌ها تدوین می‌کنند.
• تقویت شبکه‌های اجتماعی و محلی: با ایجاد و تقویت گروه‌های همیاری محلی و افزایش انسجام اجتماعی، ظرفیت جامعه برای واکنش خودجوش و حمایت متقابل در زمان بحران را بالا می‌برند.
• برنامه‌ریزی برای خدمات اورژانسی: در کنار سایر نهادها، در تدوین طرح‌های اضطراری برای اسکان، تغذیه و دسترسی به خدمات بهداشتی و روانی در صورت وقوع بحران مشارکت می‌کنند.

نقش در فاز حین بحران (واکنش)

درست پس از وقوع حادثه، مددکاران اجتماعی در خط مقدم قرار می‌گیرند تا به نیازهای فوری و بحرانی پاسخ دهند:

• ارزیابی سریع نیازها: با حضور در مناطق آسیب‌دیده، نیازهای فوری افراد و خانواده‌ها (پوشاک، غذا، سرپناه، کمک‌های پزشکی) را ارزیابی و برای رفع آن‌ها اقدام می‌کنند.
• حمایت روانی اولیه (Psychological First Aid): ارائه حمایت عاطفی فوری به بازماندگان، کودکان و کسانی که دچار شوک یا پریشانی شدید هستند. این شامل گوش دادن فعال، ایجاد حس امنیت و آرامش، و اتصال افراد به منابع حمایتی است.
• تسهیل دسترسی به خدمات: کمک به آسیب‌دیدگان برای دسترسی به خدمات پزشکی، سرپناه موقت، و سایر کمک‌های اضطراری.
• کمک به اتحاد مجدد خانواده‌ها: در بلایایی که منجر به پراکندگی خانواده‌ها می‌شود، مددکاران اجتماعی در یافتن و اتحاد مجدد اعضای خانواده نقش کلیدی دارند.
• مدیریت پناهگاه‌ها: سازماندهی و مدیریت فضاهای اسکان موقت، اطمینان از رعایت استانداردهای بهداشتی و فراهم آوردن حداقل امکانات رفاهی.